MECHANIZMY ZMIAN
| Poniższy tekst stanowi cytat z publikacji Nr 3 Biblioteczki Reformy pt. Ministerstwo Edukacji Narodowej o szkolnictwie zawodowym Warszawa luty 1999 |
Zaproponowane tu w ogólnych zarysach rozwiązania tworzą spójny, elastyczny
i otwarty system kształcenia zawodowego, który ma u swoich podstaw kilka
podstawowych przestanek.
1. Potraktowanie zawodu jako zbioru kwalifikacji (kompetencji)
zawodowych.
2. Uwarunkowanie uzyskania tytułu zawodowego (kwalifikacyjnego).
- posiadaniem pełnego zestawu kwalifikacji (kompetencji) zawodowych, potwierdzonych przez upoważniony (akredytowany) ośrodek oraz
- co najmniej półrocznym stażem pracy na samodzielnym stanowisku związanym z danym zawodem.
3. Zbudowanie systemu akredytacji ośrodków:
- szkolących,
- promujących szkolenia,
- potwierdzających kwalifikacje zawodowe,
- egzaminujących.
4. Oddzielenie szkolenia zawodowego od procesu egzaminacyjnego zewnętrzny egzamin na tytuł zawodowy (kwalifikacyjny) i oparcie procesu potwierdzania kwalifikacji (kompetencji) na ujednoliconych zasadach i procedurach.
5. Udoskonalenie systemu zachęt dla pracodawców:
- do przyjmowania młodzieży na naukę zawodu (przy zmianie struktury kształcenia możliwe jest objęcie tą formą nauki zawodu znacznej większości -- 80% -- uczniów szkół zawodowych),
- do prowadzenia zajęć praktycznych w różnych formach i uczestniczenia w procesie dydaktycznym w szkole (ciągła praktyczna nauka zawodu, praktyki zawodowe, prowadzenie przez specjalistów zajęć w szkołach zawodowych),
- do przyjmowania pracowników (kandydatów do tytułów zawodowych) na staże.
6. Ponadto w systemie szkolnym wdrożeniu nowej koncepcji sprzyjały będą:
- zmiana struktury kształcenia (zmniejszenie skali kształcenia zawodowego na rzecz kształcenia ogólnego) w drodze zmian w ustroju szkolnym i/lub z zastosowaniem innych mechanizmów;
- duże zaawansowanie prac nad ujednoliconymi egzaminami zawodowymi i/lub standardami kwalifikacji (kompetencji) w następujących branżach: mechanicznej, telekomunikacyjnej, ekonomicznej i bankowej oraz hotelarsko-gastronomicznej, a także prac prowadzonych w ramach europejskich programów pomocowych;
- przyjęcie, że podstawą kształcenia zawodowego jest zapewnienie dobrego poziomu kształcenia ogólnego na wszystkich etapach edukacji szkolnej;
- wdrożenie do powszechnego stosowania w praktyce szkolnej nowoczesnych metod pracy dydaktycznej i wychowawczej, a w szczególności: programów o budowie modułowej oraz modułów kształcenia zawodowego, programów z zakresu gospodarki rynkowej oraz etyki zawodowej oraz systemu doradztwa (szkolnego i zawodowego);
- oparcie kształcenia praktycznego o (w kolejności):
- zakłady pracy (pracodawców),
- szkolne pracownie ćwiczeń praktycznych (PCP -- przemodelowane warsztaty szkolne) w zakresie prostych czynności wchodzących w skład kompetencji zawodowych,
- sieć centrów kształcenia praktycznego (CKP) w zakresie stosowania w procesie kształcenia praktycznego nowoczesnych (i tym samym drogich) technologii oraz technik wytwarzania i świadczenia usług lub stosowania metod dydaktycznych wymagających kosztownego wyposażenia laboratoriów w zestawy pomocy i środków dydaktycznych (kształcenie modułowe),
- warsztaty szkolne (o ile organy prowadzące zagwarantują w nich pełną realizację programu praktycznej nauki zawodu).
7. Włączenie szkół resortowych w lokalne systemy oświatowe, co w istotny sposób wzbogaci bazę i ofertę edukacyjną, zarówno w zakresie typów szkół i placówek, jak i form pracy jednostek edukacyjnych (w szczególności na obszarach wiejskich dużą rolę w wyrównywaniu szans edukacyjnych odegrać może wykorzystanie bazy szkół rolniczych do tworzenia centrów kształcenia ustawicznego dla poszerzenia oferty podnoszenia poziomu wykształcenia ogólnego oraz zawodowego ludności).
8. Przekazanie prowadzenia szkół i decyzji w sprawach kształtowania sieci szkolnej jednostkom samorządu terytorialnego (JST) i -- w konsekwencji -- oddzielenie nadzoru pedagogicznego od prowadzenia szkół.
9. Odpowiednie do założeń zaprojektowanie nowych typów szkół prowadzących kształcenie zawodowe: szkoły zawodowej (SZ), liceum profilowanego zawodowo (LPZ) i szkoły policealnej (SP).
Z powyższego zestawu przesłanek wynikają konkretne propozycje rozwiązań
systemowych.
1. Określenie standardów kwalifikacji
(kompetencji) dla poszczególnych zawodów jest podstawowym warunkiem uruchomienia
zmian. Powinno ono nastąpić (z aktywnym udziałem pracodawców) w latach
1999--2001. W systemie szkolnym możliwe jest opracowanie w tym czasie
(także z udziałem pracodawców) standardów na bazie podstaw programowych
kształcenia w zawodzie. Takim opracowaniem powinien zająć się zespół MEN
ds. ujednoliconego egzaminu zawodowego. Korelację prac nad standardami
(w ramach programów resortowych) zagwarantuje udział przedstawicieli MEN
we wszystkich zespołach pracujących w tej dziedzinie.
2. Nabywanie kwalifikacji (kompetencji)
zawodowych odbywać się będzie w szkołach i w innych ośrodkach (formy pozaszkolne).
Akredytacji ośrodków szkolących (także działalności szkoleniowej lub programów
szkoleń) dokonywać ma - na wniosek (dobrowolny) zainteresowanych ośrodków
- ośrodek akredytacyjny (OA). Szkoły publiczne (i niepubliczne o uprawnieniach
szkół publicznych) uzyskują na okres przejściowy akredytację "z definicji"
(gwarantem jakości są programy ministerialne, wymagania formalne dotyczące
kwalifikacji kadry i warunków prowadzenia działalności pedagogicznej,
określone odpowiednimi przepisami oraz nadzór kuratora oświaty).
3. Potwierdzanie kwalifikacji (kompetencji)
zawodowych - dokonywane będzie przez ośrodki posiadające akredytację okręgowej
komisji egzaminacyjnej (OKE). Szkoły publiczne i niepubliczne z uprawnieniami
szkół publicznych akredytowane będą na okres przejściowy "z definicji".
Pozostałe ośrodki będą mogły ubiegać się o akredytację na zasadzie dobrowolności.
Akredytacja udzielana będzie na podstawie oceny spełniania przez dany
ośrodek warunków zapewnienia wiarygodności i powtarzalności wyników stosowanych
formuł oceny kwalifikacji (kompetencji) [w przypadku szkół gwarantem jakości
będzie podporządkowanie się zasadom prowadzenia ujednoliconych egzaminów
zawodowych].
Kwalifikacje zawodowe (kompetencje) winny być potwierdzane systemem 0--1.
W systemie szkolnym posługujemy się częściej zwykle terminem kompetencje
zawodowe niż kwalifikacje zawodowe. Wynika to z faktu przyjęcia przez
szkołę zadania kształtowania określonych postaw.
4. Zawód + praca = tytuł zawodowy (kwalifikacyjny)
po egzaminie państwowym. Przypomnijmy,
że zawód, to pełny zbiór kwalifikacji (kompetencji) potwierdzonych przez
ośrodek posiadający akredytację (OKE), określony dla danego zawodu w klasyfikacji
zawodów (w okresie przejściowym opisany na bazie podstawy programowej
kształcenia w zawodzie). Absolwenci szkół, którzy zdobyli pełny zestaw
kwalifikacji (kompetencji) w zawodzie, a znaleźli staż zawodowy poza miejscem
zamieszkania, mieliby pokrywane koszty dojazdu i zakwaterowania przez
FP przez okres nie dłuższy niż staż wymagany do egzaminu na tytuł zawodowy.
W przypadku młodocianych pracowników nie ma problemu pracy. Odwrócenie
proporcji kształcenia w nowym systemie gwarantuje, że każdy kto uzyska
pełny zestaw kwalifikacji (kompetencji) zawodowych - ma szansę na staż
do egzaminu. W przypadku młodocianych pracowników długość stażu dla poszczególnych
zawodów (w zakresie od 0 do 12 miesięcy po ukończeniu dwuletniego okresu
nauki zawodu) określiłyby organizacje uprawnione ustawowo do nadawania
tytułów zawodowych (kwalifikacyjnych) w porozumieniu z MEN i MPiPS.
5. Egzamin państwowy na tytuł zawodowy
(kwalifikacyjny) przeprowadzany będzie przez okręgowe komisje egzaminacyjne
(OKE) lub akredytowane przez OKE ośrodki egzaminacyjne. Zasady uzyskania
akredytacji: 1) przedstawienie w OKE do zatwierdzenia materiałów przygotowawczych
i zadań egzaminacyjnych (syllabusów); 2) warunki do prowadzenia egzaminów
zgodnie z przedstawionymi materiałami; 3) zapewnienie wiary- godności
i powtarzalności procedur egzaminacyjnych. Ten tryb nie może naruszać
uprawnień innych podmiotów do nadawania tytułów zawodowych (kwalifikacyjnych),
podobnie jak dzieje się to dzisiaj.
6. Podstawowym zadaniem szkoły
prowadzącej kształcenie zawodowe w dziedzinie przygotowania zawodowego
będzie stworzenie warunków do nabycia przez ucznia (słuchacza) kompletu
kwalifikacji (kompetencji) w danym zawodzie. Szkoła będzie potwierdzać
nabyte przez ucznia (słuchacza) kwalifikacje (kompetencje) zawodowe podczas
ujednoliconego egzaminu zawodowego.
7. Warunkiem ukończenia szkoły zawodowej
i policealnej będzie uzyskanie pozytywnych stopni na koniec ostatniego
semestru cyklu kształcenia oraz uzyskanie potwierdzenia nabycia co najmniej
jednej kwalifikacji (kompetencji) w danym zawodzie.
8. Cykle i organizacja kształcenia zawodowego
w formach szkolnych
Klasy przysposabiające do pracy przy/lub w gimnazjach są propozycją
dla tej części młodzieży, która z powodów osobowościowych, intelektualnych
lub społecznych, nie zmieści się w typowych szkołach systemu oświatowego.
Klasy te miałyby różny cykl kształcenia, w czasie którego uczeń mógłby
kształcić się w zakresie objętym programem gimnazjum oraz zdobywać umiejętności
zawodowe (także zawód). Tym rodzajem kształcenia objęci byliby uczniowie,
którzy "wypadli" z systemu, do momentu zakończenia obowiązku nauki (do
ukończenia 18 lat).
- Szkoła zawodowa ogólnodostępna będzie dwuletnia, szerokoprofilowa z modułem specjalizacyjnym w ostatniej fazie kształcenia lub będzie funkcjonować na zasadzie teoretycznego dokształcania zawodowego młodocianych pracowników.
- Szkoła zawodowa specjalna nie powinna mieć określonej z góry długości cyklu kształcenia (dotyczy to w szczególności osób lekko upośledzonych umysłowo -- uczeń powinien móc nabyć w takiej szkole co najmniej jedną kwalifikację (kompetencję) w zawodzie przewidzianym klasyfikacją zawodów szkolnictwa zawodowego). Nie powinna istnieć klasyfikacja zawodów szkolnictwa specjalnego.
- Trzyletnie liceum profilowane zawodowo może także, w ramach profilu, oferować uzyskanie różnych kwalifikacji (kompetencji) zawodowych w obszarze zawodowym objętym profilem kształcenia.
- Szkoła policealna będzie kształcić w różnych cyklach, nie dłuższych jednak niż dwuletni. Słuchacz może ją ukończyć już po nabyciu jednej kwalifikacji (kompetencji) zawodowej, uzyskując jej potwierdzenie.
- Kształcenie zawodowe osób niepełnosprawnych fizycznie, ale w normie intelektualnej, powinno odbywać się w miarę możliwości w szkołach ogólnodostępnych. Utrzymane zostaną szkoły i ośrodki specjalne, w których kształcą się osoby z określonym poziomem deficytów wymagających w procesie kształcenia specjalistycznej kadry i wyposażenia (np. niedosłyszący, niedowidzący, itp.).
- Kształcenie dorosłych w zakresie uzupełniania i podnoszenia poziomu wykształcenia (ogólnego i zawodowego) w szkołach dla dorosłych powinno mieć miejsce w ograniczonym zakresie. Formy szkolne powinny być szerzej zastępowane kształceniem kursowym i na odległość (CKU, CKP CKZ) wspartym systemem akredytacji, egzaminów (zewnętrznych, ale także eksternistycznych pod szczególnym nadzorem kuratora oświaty) i potwierdzania kwalifikacji (kompetencji). Wyjątek stanowi tu liceum uzupełniające jako średnia szkoła ogólnokształcąca dla absolwentów szkół zawodowych. Liceum uzupełnia- jące powinno być bardzo szeroko dostępne zarówno dla młodzieży, jak i dla dorosłych.
W okresie najbliższych lat
szkolnych, począwszy nawet od roku szkolnego 1998/99 można wprowadzać
zmiany systemowe zbliżające stan aktualny do docelowego.
1. Oddzielenie egzaminów zawodowych od ukończenia
szkoły zawodowej (nowelizacja rozporządzeń MEN w sprawach: zasad
oceniania, klasyfikowania i promowania, egzaminów eksternistycznych, druków
szkolnych, .... ). Oznaczałoby to, że uczeń, który na zakończenie ostatniej
klasy szkoły zawodowej uzyskał pozytywne oceny, otrzymywałby świadectwo
kończenia szkoły bez tytułu zawodowego.
- W przypadku technikum (szkoły równorzędnej) oraz liceum zawodowego
absolwent mógłby:
- albo przystąpić do egzaminu z przygotowania zawodowego (na tytuł technika) lub z nauki zawodu (na tytuł robotnika wykwalifikowanego), a następnie do matury;
- albo nie przystępując nawet do takiego egzaminu mógłby zdawać maturę, podobnie jak w przypadku niepowodzenia na egzaminie zawodowym.
- W przypadku szkoły zasadniczej absolwent mógłby:
- przystąpić do egzaminu z nauki zawodu (na tytuł robotnika wykwalifikowanego lub czeladnika);
- kontynuować kształcenie ogólne w trzyletnim liceum ogólnokształcącym na podbudowie szkoły zasadniczej.
2. Wprowadzenie zasady potwierdzania przez szkoły umiejętności zawodowych. Taka możliwość istnieje w obecnym stanie prawnym (rozporządzenie MEN w sprawie druków szkolnych przewiduje możliwość wydawania przez szkoły zaświadczeń) i jest przez część szkół zawodowych oraz placówek (CKP) wykorzystywana. W niektórych ośrodkach (CKP -- Łódź, Sanok, ZSZ -- Mikołów, itd.) wydawane przez jednostki oświatowe zaświadczenia ("certyfikaty") są wysoko cenione przez pracodawców. Licea techniczne wydają także opisy umiejętności poszczególnym uczniom; również w szkołach, które realizowały program IMPROVE, podejmowane są tego typu działania. Oprócz waloru informacyjnego ten tryb postępowania może (i powinien) być wykorzystany do budowy wewnątrzszkolnych systemów oceniania, a jego elementy -- dla potrzeb zewnętrznych egzaminów zawodowych.
3. Ujednolicenie egzaminów zawodowych. W ramach istniejących możliwości prawnych w wielu już ośrodkach w Polsce podjęto prace nad ujednoliconymi egzaminami z nauki zawodu i z przygotowania zawodowego. W branży mechanicznej opracowano szczegółowo ujednolicony egzamin z nauki zawodu w ramach programu IMPROVE w Instytucie Technologii w Radomiu, w branży ekonomicznej na szeroką skalę podjęto z powodzeniem takie działania m.in. w Toruniu i Bydgoszczy. Są doświadczenia w innych branżach (łączność, gastronomia, itd.). Można także wykorzystać dobre praktyki szkół medycznych i artystycznych. Z prowadzonych dotychczas rozmów z osobami i instytucjami prowadzącymi takie egzaminy wynika, że istnieje szansa - przy zaangażowaniu OKE i sieci CKP oraz pracodawców - na wprowadzenie ujednoliconych egzaminów zawodowych w zawodach robotniczych - już w roku 2000, a w dwa lata później - na poziomie technika we wszystkich zawodach szkolnych. Wraz z ujednoliceniem procedur nadzoru nad tymi egzaminami uzyskalibyśmy stan zbliżony do projektowanego.
Egzaminy eksternistyczne wymagają szczególnie szybkiego (wobec lawinowo rosnącej liczby tych egzaminów) przygotowania procedur akredytacyjnych, ujednoliconych narzędzi do ich przeprowadzania i odpowiednich form nadzoru.
4. Trudnym, ale wymagającym szybkiego rozważenia jest problem zbliżenia kanonów kształcenia ogólnego w szkołach średnich -- LO, LT, TiR i LZ. Wymaga to zmian w planach nauczania i programach kształcenia ogólnego w obecnych szkołach średnich. Można tu wykorzystać efekty i doświadczenia programu MOVE.
5. Jednym z najpilniejszych problemów do rozwiązania w obecnym systemie szkolnym jest kształcenie policealne absolwentów liceów technicznych. Eksperyment prowadzony w 145 szkołach nie został dotąd wystarczająco dobrze oceniony. Od roku szkolnego 1998/99 liceum techniczne stało się, na mocy rozporządzenia MEN, elementem obecnego systemu szkolnego. Zainicjowano już dokończenie badań efektów funkcjonowania tych szkół przez IBE oraz formalne zbadanie funkcjonujących w LT programów nauczania i zestawienie ich z programami kształcenia w szkołach policealnych, dla stwierdzenia czy zakładane cykle kształcenia w szkołach policealnych na podbudowie LT są realnie określone. Trwają intensywne prace nad programami szkół policealnych na podbudowie LT. Sytuację utrudnia fakt, że absolwenci LT są rozproszeni w niewielkich grupach po terenie kraju i liczba absolwentów będzie w najbliższych latach wzrastać relatywnie szybko (od kilkuset w bieżącym roku szkolnym do kilkudziesięciu tysięcy w perspektywie 4 lat). Gdyby chcieć w roku szkolnym 1999/2000 zapewnić kształcenie w szkołach policealnych wszystkim absolwentom LT, którzy zdecydują się na tę formę kontynuacji nauki, trzeba byłoby powołać wiele nowych szkół policealnych z bardzo matą liczbą słuchaczy. Problem może okazać się długookresowy -- liczba nowo otwieranych LT jest, z różnych względów, niewielka (istotnym powodem tego stanu jest wysoki koszt prowadzenia tego typu szkoły). Taka sytuacja zmusza do poszukiwania innego wyjścia. Proponujemy tu rozwiązanie w postaci zastosowania w istniejących szkołach policealnych możliwości indywidualnej organizacji (i toku) nauki dla absolwentów LI Przygotowywane są w tym celu zmiany obowiązujących regulacji prawnych na poziomie rozporządzeń MEN. Ważnym elementem polityki wobec tego typu szkoły jest doprowadzenie do sytuacji, w której LT będzie rzeczywiście szkołą ogólnokształcącą - większa liczba absolwentów miałaby wów- czas szansę na kontynuowanie nauki w uczelniach wyższych. Wymaga to zmiany planów nauczania i przemodelowania kształcenia ogólnego w tych szkołach. Dokonywane ewolucyjnie zmiany w LT mogą doprowadzić do uzyskania dobrego modelu liceum profilowanego zawodowo.
6. Konieczne jest uruchomienie mechanizmów zmieniających strukturę kształcenia ponadpodstawowego. W tym celu trzeba położyć nacisk na nową rolę kuratora oświaty jako współkreatora lokalnej polityki oświatowej. Kurator ma informacje, które pozwolą samorządom podejmować racjonalne decyzje w kwestiach sieci szkół i struktury naboru. Powinien tych informacji udzielać i dążyć do przekonania powiatów o konieczności niewypełniania "na siłę" miejsc w szkołach ponadpodstawowych, do których brak kandydatów. W to miejsce powinny powstawać nowe oddziały (lub szkoły) w szkołach społecznie atrakcyjnych lub związane z potrzebami lokalnego rynku pracy albo planami rozwoju gospodarczego. Samorządy powinny w szczególności dążyć do uelastycznienia struktury szkolnej poprzez przechodzenie z systemu techników na LO lub LT i szkoły policealne) oraz wspieranie poszerzenia oferty kształcenia ustawicznego.
7. W kształceniu zawodowym specjalnym należy możliwie szybko przejść na potwierdzanie umiejętności (kompetencji) i nie tworzyć klasyfikacji zawodów szkolnictwa specjalnego. Klasyfikacja zawodów szkolnych powinna być jedna. Konsumenta na rynku nie interesuje bowiem kto wykonał produkt - liczy się jego jakość. Utrzymywanie obecnego stanu jest podtrzymywaniem fikcji. Kucharz kształcony w szkole specjalnej dla osób z lekkim upośledzeniem umysłowym najczęściej jest tam przyuczany do wykonywania pracy pomocy kuchennej (umie na przykład samodzielnie tylko sprzątać i obierać ziemniaki). Należy raczej umożliwić wydłużenie okresu kształcenia zawodowego tym osobom, które są w stanie opanować pełny zestaw umiejętności przewidzianych dla danego zawodu, niż utrzymywać obecny stan. W odniesieniu do osób niepełnosprawnych należałoby w tym kontekście rozważyć możliwość traktowania ich jako młodocianych pracowników do 24 roku żyda.
8. Trzeba rozpocząć budowanie systemu doradztwa szkolnego i zawodowego w oparciu o funkcjonujące w szkołach i urzędach pracy programy i działania, ale także poprzez szkolenia nauczycieli (na początek wychowawców) w procesie doskonalenia. Ograniczenie doradztwa szkolnego i zawodowego do poradni psychologiczno pedagogicznych i pedagoga szkolnego powoduje nakierowanie tej działalności głównie na sfery patologii, ubóstwa i deficytów rozwojowych. Taka sytuacja nie sprzyja uzyskaniu efek- tów w postaci zwiększenia świadomości absolwentów szkół w wyborze ścieżek kształcenia i zawodu. Samo wprowadzenie do ostatnich klas szkół ponadpodstawowych przedmiotu "przy- gotowanie do rynku pracy" jest rozwiązaniem o charakterze kota ratunkowego, a jego efektywność, choć cenna, to jednak jest ograniczona. Działania systemowe poprzez przygotowanie nauczycieli do wypełniania funkcji doradców uczniów i ich rodziców są daleko bardziej skuteczne i celowe.
9. Ważnym zadaniem jest system doskonalenia i dokształcania nauczycieli zawodu i teoretycznych przedmiotów zawodowych. Zmiany w strukturze szkolnej spowodują, że potrzebni będą inaczej przygotowani nauczyciele w szkołach prowadzących kształcenie zawodowe. Można wyróżnić w tym zakresie następujące -- celowe i potrzebne w perspektywie planowanych zmian -- kierunki działań:
- przekwalifikowywanie nauczycieli "zawodowców" na prowadzenie zajęć w kształceniu ogólnym -- dla wyposażenia ich w dodatkowe możliwości pracy w procesie zmian oraz dla lepszego funkcjonowania szkoły;
- dokształcanie nauczycieli w zakresie nowych technik i technologii;
- doskonalenie w dziedzinie przygotowania do łączenia teorii z praktyką (moduły);
- doskonalenie nauczycieli "zawodowców" powinno się odbywać na zasadach częściowej odpłatności i po godzinach pracy w szkole, żeby środki wydatkowane na doskonalenie miały szansę być wykorzystane w systemie oświatowym;
- położenie szczególnego nacisku na "produkcję narzędzi pracy dla nauczycieli" w wojewódzkich publicznych placówkach doskonalenia nauczycieli;
- przygotowanie możliwości podnoszenia poziomu wykształcenia nauczycieli praktycznej nauki zawodu, którzy chcieliby pracować w pracowniach i laboratoriach szkolnych.
10. Niezmiernie ważnym rodzajem placówek w systemie kształcenia zawodowego będą centra kształcenia praktycznego. Zbudowanie sieci tych placówek wymaga systematycznych nakładów z budżetu centralnego oraz czasu. Dlatego też należy tu szcze- gólnie podkreślić konieczność podjęcia konkretnych decyzji w MEN.
| powrót do "Założeń reformy" |