Analiza sieci szkół nowego,
zreformowanego ustroju szkolnego

Koncepcja nowego ustroju szkolnego

1. Uzasadnienie potrzeby tworzenia nowego ustroju szkolnego

Reforma systemu wprowadza nową strukturę systemu szkolnego, która obejmować będzie:

1. przedszkole
2. sześcioletnią szkołę podstawową
3. trzyletnie gimnazjum
4. trzyletnie liceum profilowane lub dwuletnią szkołę zawodową
5. liceum uzupełniające na podbudowie szkoły zawodowej
6. szkoły policealne
7. szkolnictwo wyższe.

Analiza sieci szkolnej nowego ustroju szkolnego przeprowadzona w tym opracowaniu obejmuje szkoły podstawowe i gimnazja.

Istotna zmiana nowego ustroju dotyczy powołania gimnazjum i utworzenia w ten sposób trzech szczebli systemu edukacji, zamiast dotychczasowych dwóch. Zmiana ta wynika z:

• potrzeby dostosowania typów szkół do etapów rozwoju dziecka i oddzielenia nauczania dzieci małych (7 - 13 lat) od uczniów w wieku dojrzewania (13 - 16 lat) i młodzieży starszej (16 - 18 lub 19 lat);
• organizacyjnego i programowego rozdzielenia szkół poszczególnych typów, co pozwoli na wprowadzanie zasad, metod, programów nauczania i programów wychowawczych dostosowanych do specyficznych potrzeb danej grupy wiekowej.

Utworzenie gimnazjum jest środkiem do osiągnięcia głównych celów reformy. Przyczynić się ono powinno do upowszechnienia wykształcenia przez wydłużenie powszechnie obowiązującego wykształcenia do lat dziewięciu, przez rozbudzenie aspiracji edukacyjnych młodzieży oraz dobre przygotowanie do dalszej nauki w liceum.

Gimnazjum ma za zadanie wyrównywanie szans dzieci w dostępie do edukacji. Daje możliwość wyrównania poziomu nauczania i dobrego przygotowania do dalszej nauki uczniów kończących różne, także pod względem poziomu, szkoły podstawowe.

Gimnazjum musi być szkołą dobrze wyposażoną, zatrudniającą wykwalifikowaną kadrę nauczycieli, tak aby każdy absolwent był przygotowany do dalszej nauki (potrafił się uczyć), znał co najmniej jeden język obcy i sprawnie posługiwał się komputerem.

Wydzielenie szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum powinno prowadzić do tworzenia bardziej efektywnej sieci szkolnej, do powstawania szkół niezbyt dużych, w których uczniowie nie są anonimowi. Dzięki temu łatwiej zapobiegać zjawiskom patologii wśród dzieci i młodzieży.

Doświadczenie krajów Unii Europejskiej potwierdza zasadność tworzenia trójstopniowego systemu szkolnego. Ważnym, przestrzeganym w większości krajów rozwiązaniem jest zakończenie kształcenia podstawowego lub jednolitego przez absolwentów w wieku 12 - 16 lat.  

2. Terminarz wprowadzania nowego ustroju szkolnego

1. Nowy ustrój szkolny zostaje wprowadzony etapami od 1.09.1999.
2. W roku szkolnym 1999/2000 tworzy się pierwszą klasę gimnazjum. Uczniami jej stają się absolwenci klasy szóstej szkoły podstawowej.
3. Uczniowie, którzy we wrześniu 1999 roku rozpoczynają naukę w klasie ósmej szkoły podstawowej, kontynuują ją według obecnego, niezmienionego systemu.
4. W roku szkolnym 2000/2001 powstaje druga klasa gimnazjum, a szkoła podstawowa staje się już w całości szkołą sześcioletnią.
5. W roku szkolnym 2001/2002 tworzy się trzecia klasa gimnazjum. Od tego roku gimnazjum funkcjonuje już w pełnej strukturze organizacyjnej.
6. W czerwcu 2002 roku gimnazjum kończy pierwszy rocznik absolwentów. Dla nich tworzone są od września roku szkolnego 2002/2003 nowe trzyletnie szkoły licealne i dwuletnie szkoły zawodowe.
7. Pierwszy rocznik absolwentów zreformowanych szkół zawodowych ukończy je w roku 2004.
8. Pierwszy rocznik absolwentów szkół pełnego zreformowanego ustroju szkolnego stanowić będą uczniowie, którzy 1. września 1999 roku rozpoczną naukę w pierwszej klasie szkoły podstawowej. Ukończą oni liceum w roku 2011.

3. Wdrażanie nowego ustroju oświaty

(na podstawie projektu rozporządzenia w sprawie szczegółowego sposobu i terminów dostosowania zasad działania dotychczasowych szkół podstawowych do wymagań nowego systemu szkolnego i tworzenia gimnazjów)

Termin	Zadanie	Odpowie- dzialny
1.09.1999	Uczniowie I klas gimnazjum rozpoczynają nowy rok szkolny. Zakończenie prac organizacyjnych związanych z uruchomieniem gimnazjów.	OP
31.07.1999	Ustalenie liczby nauczycieli, którzy wykonywać będą zadania dyrektorów gimnazjów. Zapewnienie warunków zatrudnienia nauczycieli.	OP
	Wniosek o wpis do ewidencji osób, które chcą prowadzić gimnazja niepubliczne.	OPN
30.06.1999	Wykaz uczniów klas I gimnazjów, którzy spełniają obowiązek szkolny poza szkołą lub w szkole niepublicznej.	DYR
	Wykaz uczniów klas I gimnazjów zakwalifikowanych do rozmaitych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej i nauczania indywidualnego.	DYR
	Wykaz uczniów klas I gimnazjów realizujących inindywidualny program lub tok nauki.	DYR
30.04.1999	Arkusze organizacyjne na rok szkolny 1999/2000	DYR
15.04.1999	Akty przekształcenia szkół podstawowych i akty założycielskie gimnazjów.	OP po opinii KO
	Wykaz szkół podstawowych stanowiących bazę do utworzenia gimnazjów.	OP & KO
30.03.1999	Ustalenie sieci szkół podstawowych 6-letnich.	OP & KO
	Ustalenie sieci gimnazjów.	OP & KO
1.03.1999	Informacja o przewidywanej liczbie uczniów klas I gimnazjów.	DYR
	Analiza dotychczasowej sieci szkół.	OP & KO
Zima 1998	Projekty dostosowania sieci szkół do wymogów Ustawy o zmianie ustawy o systemie oświaty.	OP & KO
	Powołanie osób upoważnionych do kordynowania zmian oraz współdziałania z KO.	OP
Lipiec 1998	Zmiana ustawy o systemie oświaty.

OP - organ prowadzący szkołę publiczną
OPN - organ prowadzący szkołę niepubliczną
DYR - dyrektor szkoły
KO - kurator oświaty

II. Symulacja sieci szkół nowego ustroju szkolnego

1. Symulacja sieci szkolnej -- opis podjętych działań

1.1 W kwietniu 1998 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej rozesłało, za pośrednictwem Kuratoriów Oświaty, ankietę dotyczącą symulacji sieci szkolnej nowego ustroju do wszystkich gmin w Polsce.

1.2 Ankietę wypełniły i przysłały gminy z 41 województw (ankiety z pozostałych województw zostaną dosłane w najbliższym terminie).

1.3 Planowanie sieci szkolnej wykonały władze poszczególnych gmin.

1.4 Wszystkie ankiety są obecnie rejestrowane w komputerowej bazie danych.

1.5 Całościowa analiza danych będzie możliwa po rejestracji wszystkich ankiet (ok. 25. sierpnia 98).

1.6 Niezależnie dokonana została wstępna analiza planowanej sieci szkół. Dotyczyła ona:

• rozpatrzenia możliwości powoływania szkół gimnazjalnych
• szczegółowej analizy nowej sieci szkolnej w dwóch województwach: białostockim i wrocławskim - sieć analizowana była w odniesieniu do roku 2001 (pełna struktura gimnazjum).

1.7 Dobór tych województw podyktowany był zamiarem dokonania analizy sieci w warunkach województw mocno zróżnicowanych.

1.8 Przyjęto następujące wskaźniki efektywności sieci szkolnej:

• liczba uczniów na szkołę
• liczba uczniów na oddział
• liczba nauczycieli na oddział
• liczba uczniów na nauczyciela

1.9 Analiza sieci szkolnej uwzględnia:

• przyrost liczby dzieci w gminie (spadek był traktowany jako przyrost ujemny), w tym przyrost procentowy
• przyrost liczby oddziałów
• przyrost liczby nauczycieli
• przyrost liczby szkół
• przyrost kadry kierowniczej
• usytuowanie gimnazjum ( w budynku szkoły podstawowej, oddzielnym)
• planowane dowożenie dzieci.

1.10 Uznano, że plan gminy poprawia efektywność funkcjonowania oświaty, jeżeli planowany przyrost liczby nauczycieli jest mniejszy niż przyrost liczby dzieci.

UWAGA:
1.11 Wariant efektywnościowy został opracowany na wypadek, gdyby planowana przez gminę sieć szkół prowadziła do:

• planowania gimnazjum o liczbie uczniów < 150;
• planowania kilku małych gimnazjów w budynkach szkół podstawowych, a tym samym znacznego zwiększenia łącznej liczby szkół;
• uzyskania wskaźników mało efektywnych (bardzo mała liczba dzieci w oddziałach, znaczna liczba nauczycieli na oddział itp.)

Wariant efektywnościowy nie stanowi zalecenia ani tym bardziej decyzji dla władz samorządowych. Powinien być traktowany jako projekt ukazujący możliwy i efektywny sposób tworzenia sieci szkolnej i wykorzystywany w negocjacjach z władzami gmin, po szczegółowym uwzględnieniu warunków lokalnych.  

2a. Arkusz zbiorczy województwa białostockiego

I. Stan obecny

liczba dzieci	87.969
liczba szkół	287	liczba dzieci na szkołę	307
liczba oddziałów	3.857	liczba dzieci na oddział	22,8
liczba nauczycieli	6.519	liczba nauczycieli na oddział	1,7
kadra kierownicza	405	liczba dzieci na nauczyciela	13,5

II Plan sieci -- rok 2001 (opracowany przez władze gmin)

	SP	Gim		SP	Gim
liczba dzieci	56.028	32.054
liczba szkół	229	114	liczba dzieci na szkołę	245	281
liczba oddziałów	2.405	1.265	liczba dzieci na oddział	23,3	25,3
liczba nauczycieli	3.965	2.082	liczba nauczycieli na oddział	1,6	1,6
kadra kierownicza	294	136	liczba dzieci na nauczyciela	14,1	15,4

III. Analiza planowanej sieci

• 20 gimnazjów w osobnych budynkach, 79 w budynkach SP
  
• plany gmin poprawiają wskałniki efektywności funkcjonowania szkół
  
• przyrost liczby dzieci: 113 (0,1%)
  
• przyrost liczby oddziałów: -189 (-5%)
  
• przyrost liczby nauczycieli: -472 (-7%)
  
• przyrost liczby szkół: 56 (20%)
  
• przyrost kadry kierowniczej: 25 (6%)
  
• 45 gmin planuje dowoóenie dzieci do gimnazjów
  

IV. Postulowany plan sieci -- rok 2001 (wariant efektywnościowy)

	SP	Gim		SP	Gim
liczba dzieci	56.028	32.054
liczba szkół	182	85	liczba dzieci na szkołę	308	377
liczba oddziałów	2.241	1.233	liczba dzieci na oddział	25,0	26,0
liczba nauczycieli	3.578	2.073	liczba nauczycieli na oddział	1,6	1,7
kadra kierownicza	239	113	liczba dzieci na nauczyciela	15,7	15,5

• 53 gimnazja w osobnych budynkach, 13 w budynkach SP
• Przyrost liczby dzieci 113 (0,1%)
• Przyrost liczby oddziałów -385 (-10%)
• Przyrost liczby nauczycieli -868 (-13%)
• Przyrost liczby szkół -20 (-7%)
• Przyrost kadry kierowniczej -53 (-13%)

2b. Arkusz zbiorczy województwa wrocławskiego

I. Stan obecny

liczba dzieci	127.778
liczba szkół	359	liczba dzieci na szkołę	356
liczba oddziałów	5.654	liczba dzieci na oddział	22,6
liczba nauczycieli	9.870	liczba nauczycieli na oddział	1,7
kadra kierownicza	608	liczba dzieci na nauczyciela	12,9

II. Plan sieci -- rok 2001 (opracowany przez władze gmin)

	SP	Gim		SP	Gim
liczba dzieci	76.832	45.292
liczba szkół	284	141	liczba dzieci na szkołę	271	321
liczba oddziałów	3.557	1.836	liczba dzieci na oddział	21,6	24,7
liczba nauczycieli	5.368	3.280	liczba nauczycieli na oddział	1,5	1,8
kadra kierownicza	403	198	liczba dzieci na nauczyciela	14,3	13,8

III. Analiza planowanej sieci

• 57 gimnazjów w osobnych budynkach, 84 w budynkach SP
• Plany gmin poprawiają wskaźniki efektywności funkcjonowania szkół
• Przyrost liczby dzieci 5654 (-4%)
• Przyrost liczby oddziałów -261 (-5%)
• Przyrost liczby nauczycieli -1222 (-12%)
• Przyrost liczby szkół 66 (18%)
• Przyrost kadry kierowniczej -7 (-1%)
• 37 gmin planuje dowoóenie dzieci do gimnazjów

IV. Postulowany plan sieci -- rok 2001 (wariant efektywnościowy)

	SP	Gim		SP	Gim
liczba dzieci	76.832	45.292
liczba szkół	249	105	liczba dzieci na szkołę	309	431
liczba oddziałów	3.360	1.798	liczba dzieci na oddział	22,9	25,2
liczba nauczycieli	5.049	3.236	liczba nauczycieli na oddział	1,5	1,8
Kadra kierownicza	334	170	liczba dzieci na nauczyciela	15,2	14,0

• 86 gimnazjów w osobnych budynkach, 19 w budynkach SP
• Przyrost liczby dzieci 5.654 (-4%)
• Przyrost liczby oddziałów -496 (-9%)
• Przyrost liczby nauczycieli -1585 (-16%)
• Przyrost liczby szkół -5 (-1%)
• Przyrost kadry kierowniczej -104 (-17%)

3. Wyniki

3.1 Ankiety wypełniło 40 gmin województwa wrocławskiego i 55 gmin województwa białostockiego.

3.2 Analizując wyniki, należy mieć na uwadze, że liczba dzieci w roku 2001 obejmuje 9 roczników (o jeden więcej niż obecnie).

3.3 Wszystkie gminy zaplanowały w nowej sieci szkolnej utworzenie szkół gimnazjalnych.

3.4 Gminy zademonstrowały wysoką jakość planowania. W województwie wrocławskim 24 plany gminne poprawiają wskaźniki efektywności, w 11 pozostają one bez zmian, a tylko 5 pogarsza te wskaźniki. W województwie białostockim odpowiednie liczby wynoszą: 38, 4, 13.

3.5 Sporo gmin planowało "przesadnie", sytuując gimnazja prawie przy każdej szkole podstawowej.

3.6 W województwie wrocławskim w 2001 roku nastąpi zmniejszenie liczby dzieci w szkołach o 5 564 (4%). W województwie białostockim liczba dzieci bardzo nieznacznie wzrośnie (o113, tzn. o 0,1%).

3.7 Planowana przez gminy łączna liczba szkół podstawowych i gimnazjów w województwie wrocławskim wynosi 425 (wzrost o 66 szkół, tzn. o 18%). W województwie białostockim przewiduje się funkcjonowanie łącznie 343 szkół (wzrost o 56 szkół, 20% w stosunku do stanu obecnego).

3.8 W wariancie efektywnościowym dla województwa wrocławskiego można przewidywać 354 szkoły (zmniejszenie o 5 szkół, czyli o 1% w stosunku do stanu obecnego). W województwie białostockim - 267 szkół, czyli spadek o 27 szkół, co stanowi 7% obecnych zasobów.

3.9 W obu wariantach planowania - gminnym i efektywnościowym - przewiduje się zmniejszenie liczby zatrudnionych nauczycieli. W województwie wrocławskim odpowiednie liczby wynoszą: 1222 (-12%) i 1585 (-16%), natomiast w województwie białostockim: 472 (-7%) i 868 (-13%).

3.10 Gminy województwa wrocławskiego planują zmniejszenie kadry kierowniczej w sumie o 7 etatów (-1%). W wariancie efektywnościowym zmniejszenie etatów kadry kierowniczej wyniosłoby 104 etaty (-17%), co dobrze koresponduje z przewidywanym w tym wariancie spadkiem liczby nauczycieli. W województwie białostockim przyrost kadry kierowniczej o 25 etatów (6%) wynika z planów gmin, zaś plan efektywnościowy przewiduje spadek liczby tych etatów o 53, czyli -13%.

3.11 Główne wskaźniki planowanej sieci szkolnej są korzystne i stwarzają możliwość prawidłowego i efektywnego funkcjonowania szkół po zmianie sieci.

3.12 Średnia szkoła podstawowa w nowym ustroju liczyłaby 259 uczniów (w wariancie efektywnościowym 308).

3.13 Przeciętne gimnazjum to 303 uczniów (407 w wariancie efektywnościowym).

3.14 Średnia liczba dzieci w oddziale nie przekracza 26 zarówno w szkole podstawowej, jak i gimnazjum.

3.15 Bardzo zróżnicowane są planowane przez gminy koszty dowożenia dzieci do gimnazjum. Podawane są liczby od 100 do 1007 zł na dowożonego ucznia rocznie.  

4. Wnioski

4.1 Rok 2001 jest rokiem niżu demograficznego w szkołach podstawowych i gimnazjach. Na przykład w województwie wrocławskim liczba dzieci zmniejsza się nawet wówczas, gdy policzymy 9, a nie 8 roczników.

4.2 Analiza obecnie funkcjonującej sieci wskazuje na znaczne zróżnicowanie głównych wskaźników efektywnościowych. W wielu gminach, zwłaszcza wiejskich, wskaźnik liczby dzieci na oddział jest bardzo niski. W 33 gminach województwa białostockiego klasy liczą poniżej 20 uczniów, a tylko w 5 gminach przypada powyżej 26 (ale nie więcej niż 28) uczniów na oddział.

4.3 Już w pierwszym przybliżeniu zaplanowana przez gminy sieć szkolna jest bardziej efektywna od istniejącej obecnie.

4.4 Drugi cykl planowania zreformowanej sieci szkolnej rozpocznie się jesienią, po wyborach samorządowych. W tej fazie prac kuratorzy oświaty podejmą z władzami gmin negocjacje zmierzające do ustalenia najbardziej efektywnej i najlepiej dostosowanej do warunków lokalnych sieci.

4.5 Warto zwrócić uwagę, że w nowym systemie od roku 2001 pojawią się dodatkowe oszczędności wynikające ze zmniejszenia o jeden liczby roczników w liceach, czyli o ok. 25% dzisiejszych kosztów funkcjonowania liceów.

4.6 Analizując zarówno plany gmin w dziedzinie racjonalizowania sieci szkolnej i podnoszenia efektywności systemu, jak i prosty efekt nadchodzącego niżu demograficznego, można oczekiwać zmniejszenia stanu zatrudnienia nauczycieli. Wymaga to pilnego stworzenia osłon socjalnych dla nauczycieli po roku 2000.