Niejednokrotnie już na naszych łamach pisaliśmy o pożytkach wynikających z przyglądania się, jak wygląda organizacja oświaty w innych krajach. Szczególnie ważna jest wiedza o edukacji w tych państwach, które mają najlepsze wyniki w międzynarodowych badaniach edukacyjnych. Do takich krajów należy Szwecja przodująca we wskaźnikach raportów OECD i innych testach (pisaliśmy o tym już kilka razy: Obalanie mitów, maj 1998, Dlaczego reforma oświaty w Polsce jest niezbędna?, maj 99).

Przeciwnicy uznawania testów mierzących poziom alfabetyzacji danej populacji twierdzą zwykle, że najlepsze wyniki uzyskują w nich ci, którzy przeszli edukację pragmatyczną, wręcz praktycystyczną. Taką dla wielu z nich wydawała się właśnie oferta edukacyjna szkoły szwedzkiej. Jednakże, jak pisze Joanna Rutkowiak w książce Uczenie się od outsidera¹ , znacznie ważniejszy wydaje się organiczny związek jakości nauczania w Szwecji, a tradycją szwedzkiej pracy.

Grupa polskich pedagogów badająca szwedzki system kształcenia nauczycieli w połowie lat dziewięćdziesiątych nazwała pracę w Szwecji MĄDRĄ PRACĄ. Cechą jej jest łączenie czynnika manualnego i intelektualnego, łączenia planowania z realizacją działania. Ten styl pracy wyrósł z tradycji szwedzkiego rzemiosła charakteryzującego się niezwykle wysoką jakością i obecnie ten teoretyczno-praktyczny model przeniesiono do kształcenia nauczycieli w przygotowaniu ich do przyszłych działań zawodowych. Model ów cechuje także pracę nauczycieli akademickich przygotowujących studentów do innych zawodów.
Oczywiście dla nas, Polaków, naśladowanie tych wzorców zaczerpniętych z doświadczeń kraju doskonale zorganizowanego, a więc takiego, jakim chcielibyśmy widzieć Polskę w jak najkrótszym czasie, wydaje się perspektywą bardzo nęcącą. Powstaje jednak pytanie, na ile przeniesienie cudzych doświadczeń może stać się „drogą na skróty” do uzyskania pomyślnych wyników w reformie edukacji w naszym kraju.

Szwedzcy partnerzy polskich badaczy byli zdziwieni terminem Mądra praca, uważali oni, że jest to praca jak najbardziej normalna i zwyczajna. Nie mieli oni okazji porównać swojej solidnej, przemyślanej, zracjonalizowanej pracy ze zjawiskiem „chorej pracy polskiej” analizowanej przez wielu filozofów i socjologów, w tym niedawno zmarłego ks. J. Tischnera i dawno zapomnianego T. Kotarbińskiego. Kontekst kulturowo-historyczny pracy w naszym kraju cechuje oderwanie teorii od praktyki, eksponowanie wysiłku fizycznego, zrywania logicznej więzi między celem i środkiem działania, między człowiekiem i jego pracą, brak rozumienia sensu pracy i związku miedzy wysiłkiem a osiąganym wynikiem, satysfakcją i statusem materialnym. W ciągu ostatniego dziesięciolecia ta sytuacja w Polsce poprawiła się, nadal jednak jest daleka od standardów szwedzkich.

Szwecja ma ponad 150 lat doświadczeń w zakresie kształcenia nauczycieli. Są one częścią długofalowej (w zasadzie permanentnej) reformy oświatowej. W roku 1962 wprowadzono obowiązkową dziesięcioletnią szkołę typu comprehensive, czyli taką, do której uczęszczają wszystkie dzieci bez wstępnej selekcji. Ta demokratyczna zasada równości edukacyjnej dla wszystkich, niezależnie od statusu materialnego, pochodzenia (Szwecja jest krajem o dużej liczbie imigrantów) i indywidualnych możliwości intelektualnych ucznia, musiała wkrótce odpowiedzieć na pytanie: Czy można pogodzić ideę równości z doskonałością kształcenia? Bardzo ważnym aspektem tego problemu jest właściwe kształcenie nauczycieli.

Społeczny i kulturowy kontekst kształcenia nauczycieli

Zarówno nauczanie w szkole szwedzkiej, jak i kształcenie nauczycieli od wieków było związane z kościołem luterańskim. Początki kampanii zwalczania analfabetyzmu datują się od XVII wieku. Luteranizm jako religia państwowa wymagał od swych wiernych studiowania biblii, stąd też nauczanie narzucone było przez państwo i kontrolowane środkami administracyjnymi. Wcześniej niż w wielu innych krajach czytanie stało się powszechne. Ten system w pewnym sensie funkcjonuje do dziś, gdyż cele i programy kształcenia są ustalane przez rząd. Dotyczy to także kształcenia nauczycieli.

Program kształcenia nauczycieli oparty jest na:

• wielkich ideach poznawczych (nauka)
• ideach społecznych (zasady demokracji, powszechny dostęp do edukacji)
• treściach humanistycznych (rozwój możliwości każdego dziecka, odpowiedzialność nauczyciela)

Ważnym elementem kształcenia przyszłego nauczyciela jest wpajanie mu poczucia odpowiedzialności. Powoduje to ich dużą samodzielność, motywuje do zastanawiania się nad każdym etapem swojego działania i zostawia poczucie społecznego zaufania.
Studia nauczycielskie obejmują pedagogikę, metodykę nauczania, praktyką pedagogiczną i oczywiście studia przedmiotowe. Te ostatnie jednak obejmują zawsze więcej niż jeden przedmiot i wcale nie muszą być przedmiotami pokrewnymi!

Najbardziej interesujące wydają się ogólne tendencje realizowanego programu, które można by scharakteryzować następująco:

• Prowadzenie zajęć teoretycznych i praktycznych przemiennie, gęsto przeplatających się w czasie i w czasie całych studiów.
• Rozpoczynanie studiów od praktyki szkolnej, co umożliwia studentom spojrzenie na szkołę z innej perspektywy niż ta, która wynika z ich własnych doświadczeń.
• Praktyka obejmuje całość funkcjonowania szkoły.
• Przygotowanie nauczyciela do roli wychowawcy - na ten aspekt kształcenia kładzie się duży nacisk! Nauczyciel nie jest tylko specjalistą przedmiotowym.
• Wypracowanie przez studenta, w toku zajęć praktycznych, własnych metod pracy pojmowanych jako różne metody komunikowania się z uczniami.
• Przygotowanie przyszłych nauczycieli do współdziałania z innymi. Dzieje się to w kilku etapach: początkowo stosuje się nauczanie zespołowe (team teaching), następnie lekcje prowadzą małe grupy studentów, później odbywa się samodzielne prowadzenie lekcji, za które ponosi się całkowitą odpowiedzialność. Nauczanie pracy zespołowej wprowadza technikę negocjacji, która kończy się zawieraniem kontraktu przez jej uczestników.
• Ukierunkowanie studentów na rozwiązywanie problemów praktycznych i dokonywanie analiz przypadków i konkretnych sytuacji szkolnych. Może to stanowić zadanie egzaminacyjne.
• Przygotowanie przez studentów raportów z wykonywanych prac oraz dokonywanie krytyki tych raportów przez innych studentów!
• Wymaganie od każdego studenta całościowego dziennika praktyk prowadzonego przez niego w czasie studiów obejmującego wszystkie rodzaje uzyskanych doświadczeń.
• Oparcie analizowanej praktyki na różnych teoriach wybieranych przez studentów, podkreślanie faktu funkcjonowania w literaturze wielu szczegółowych teorii, wraz z możliwością poszerzania przez studentów listy lektur, co rozwija ich samodzielność.
• Wprowadzenie na zajęcia tematów przekrojowych, jak „stosunki międzynarodowe”, „szkoła a rodzice”. Tematy takie sprzyjają integrowaniu wiedzy studentów z różnych dziedzin oraz ujmowanie przez nich zagadnień z różnych punktów widzenia. Sprzyja temu prowadzenie zajęć ze studentami mającymi różne przygotowanie przedmiotowe.

Tak pomyślany program kształcenia nauczycieli charakteryzujący się dynamiką działań, angażujący studentów w życie szkoły i uczniów, umiejętnie łączący teorię z praktyką wydaje się interesujący i dla naszego systemu kształcenia nauczycieli. Dyskusja na temat szkolnictwa wyższego, w tym na temat kształcenia nauczycieli, toczy się na stronach internetowych Sejmu.
http://www.sejm.gov.pl/wydarzenia/edukacja/edu.htm
Może warto tam zajrzeć?

J. Zawadowska

¹Uczenie się od outsidera Praca zbiorowa pod red. Joanny Rutkowiak, Impuls, Kraków 1997