"Monitorowanie reformy oświaty"

Pod takim tytułem ukazał się raport z prac przygotowawczych do badań prowadzonych w tym roku przez Instytut Spraw Publicznych na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej. Raport dotyczy realizacji reformy oświaty oraz postaw nauczycieli wobec różnych aspektów zmian. Prace przygotowawcze do badań poprzedziło seminarium wprowadzające (13 grudnia 1998), podczas którego wyznaczono cele, zakres i tematykę badań. Wzięli w nim udział naukowcy badający stan edukacji w Polsce, a także praktycy biorący udział we wprowadzaniu zmian edukacyjnych.

Potrzeba monitorowania i ewaluacji reformy nie budzi wątpliwości. W sytuacji, w której weszły w życie jej dwa ważne elementy: programowy i ustrojowy, rzecz staje się pilna. Jak każda zmiana, reforma oświaty ma swoich zwolenników -- którzy przede wszystkim wiążą z nią nadzieje na polepszenie i usprawnienie procesu uczenia, oraz przeciwników -- ci obawiają się obniżenia poziomu szkół i utrudnionego dostępu do nich. Sprawą pierwszoplanową stało się więc określenie celu i zakresu badań.

W raporcie opublikowano wypowiedzi ekspertów ds. oświaty - naukowców i praktyków. Na niektóre z nich warto zwrócić szczególną uwagę.

Prof. Krzysztof Konarzewski przedstawił trzy strategie planowanych badań:

• pierwsza polegałaby na zbadaniu, w jakim stopniu zostały zrealizowane cele reformy założone przez jej twórców,
• druga analizowałaby wszystkie zmiany, jakie zachodzą w oświacie,
• trzecia -- pośrednia -- koncentrowałaby się na "newralgicznych obszarach projektu", a więc na tych procesach, które już dziś budzą najwięcej obaw, czy przebiegną zgodnie z założeniami reformy.

Strategia pierwsza w stotny sposób zawęża obszar obserwacji. Często zdarza się bowiem, że przy realizacji pożądanego celu pojawiają się niekorzystne zjawiska, które nie są rejestrowane w badaniach.

Profesor Ireneusz Białecki zwrócił uwagę, że przebieg zmian w oświacie wyznaczają nie tylko cele deklarowane, ale i nie uświadamiane -- będące odbiciem interesów różnych grup związanych z systemem oświaty. Ze strony ZNP słychać głosy niezadowolonych z reformowania oświaty nauczycieli, natomiast odbiorcy systemu oświaty, uczelnie i pracodawcy wykazują niezwykle małe zainteresowanie reformą.

Profesor Zbyszko Melosik postulował, żeby celem badań stał się rzeczywisty, a nie deklarowany, system wartości realizowanych przez szkołę. Powinny więc odpowiedzieć na pytania takie jak te: czy celem szkoły jest przekazywanie jednolitego systemu wartości, czy raczej pokazanie młodzieży różnych systemów, wśród których należy dokonać samodzielnego wyboru: czy nauczyciel jest wykładowcą przedmiotu, czy partnerem edukacyjnego dialogu?

Prof. Krzysztof Konarzewski nawiązał do "newralgicznych punktów reformy". Jego zdaniem należy monitorować następujące obszary:

1. reformę strukturalną,
2. reformę programową,
3. reformę oceniania osiągnięć,
4. zatrudniania i awansowania nauczycieli.

Ad. 1. Monitorowanie obszarów reformy strukturalnej powinno dać odpowiedzi na pytania:

1. dotyczące sieci szkolnej, czyli na pytania następujące:
   • w ilu budynkach mieści się szkoła podstawowa i gimnazjum?
   • jak funkcjonuje dowożenie dzieci do szkoły?
   • czy zmieniło się wyposażenie szkół? (jak wyposażone są gimnazja?)
2. dotyczące ruchów kadrowych, czyli o to:
   • jak przebiega zatrudnianie nauczycieli w gimnazjach?
   • jak gminne władze oświatowe rozwiązują problem niemożności wykonania przez nauczyciela całego pensum w jednej szkole?
3. dotyczące drożności, a więc o to:
   • jaki odsetek młodzieży nie kończy gimnazjum, jaka to młodzież, co się z nią dzieje?
   • jak duże są różnice między gimnazjami pod względem prestiżu?
   • jak sobie radzą uczniowie w pierwszym roku nauki w gimnazjum?
   • jakie czynniki rządzą selekcją młodzieży po gimnazjum?
   • jakie są losy absolwentów dwuletnich szkół zawodowych, ilu z nich zdobywa świadectwo dojrzałości?
4. dotyczące finansowania oświaty:
   • czy subwencja oświatowa dla powiatów pokrywa koszty utrzymania szkół zawodowych i liceów?
   • ile pozabudżetowych środków dopływa do tych szkół, z jakich źródeł pochodzą,
   • jaki jest ich rozkład na mapie kraju?

Ad 2. Monitorowanie obszarów reformy programowej powinno dać odpowiedzi na pytania:

1. dotyczące programów szkolnych, czyli:
   • jak przebiega proces tworzenia programów w szkołach, jaki jest ich poziom?
   • procesu kształcenia i wychowania, a więc na pytania następujące:
   • czy i jak zmienił się przebieg typowej lekcji w szkołach różnych szczebli?
   • w jaki sposób nauczyciele oceniają osiągnięcia uczniów, jak bardzo zróżnicowane są te sposoby wskali szkoły, gminy,
   • kraju?
   • co umieją uczniowie po zakończeniu poszczególnych etapów kształcenia?
   • jaki jest udział ciał społecznego nadzoru nad szkołą w opracowywaniu i realizowaniu szkolnych programów
   • wychowawczych?
2. dotyczącesystemu doradztwa pedagogicznego i doskonalenia zawodowego:
   • jak jest zorganizowany, czy pomaga nauczycielom w wykonaniu nowych zadań?
3. dotyczące systemu nadzoru pedagogicznego sprawowanego przez kuratora oświaty:
   • jak działa on w warunkach programowego usamodzielnienia szkoły?

Ad 3. Monitorowanie obszarów reformy oceniania osiągnięć powinno dać odpowiedzi na pytania:

1. dotyczące standardów wymagań Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, a więc na pytania o to:
   • jakie są zasady tworzenia tych standardów (w szczególności, jaki jest ich związek z podstawą programową)?
   • jaka teoria kształcenia leży u ich podłoża?
2. dotyczące regionalnych komisji egzaminacyjnych, a więc na pytania:
   • jaki jest skład tych komisji, jak przebiega rekrutacja członków?
   • jak komisje porozumiewają się z podległymi im szkołami?
   • jak układa się współpraca między komisjami a kuratorami oświaty?
3. dotyczące narzędzi pomiaru osiągnięć tworzone przez regionalne komisje egzaminacyjne:
   • Jakie są zasady tworzenia testów, jaki jest ich związek ze standardami Centralnej Komisji Egzaminacyjnej?
   • Jaki poziom (merytoryczny i pomiarowy) mają te testy?
   • Jak bardzo zróżnicowane są regionalne testy tych samych przedmiotów?
4. dotyczące procesu oceniania osiągnięć:
   • Jak perspektywa egzaminu zewnętrznego wpływa na zachowanie się nauczycieli i uczniów?
   • W jakich warunkach odbywa się egzamin zewnętrzny, jak zachowują się uczniowie w sytuacji egzaminacyjnej?
   • Jaki jest stopień zbieżności ocen wewnętrznych i zewnętrznych?
   • Jak nauczyciele, uczniowie i ich rodzice reagują na rozbieżności tych ocen?
   • Jak na rozbieżność ocen reagują regionalne komisje egzaminacyjne?
   • Jakim naciskom podlega nauczyciel i szkoła, której absolwenci źle wypadają na egzaminie zewnętrznym?

Ad 4. Monitorowanie reformy zatrudniania i awansowania nauczycieli powinno dać odpowiedzi na pytania:

1. jak przebiega okres stażowy i jego zaliczenie?
2. jak dyrektorzy wywiązują się z obowiązków wobec nauczyciela w okresie zatrudnienia kontraktowego, jak przebiega egzamin końcowy?
3. ilu nauczycieli ubiega się o status nauczyciela dyplomowanego, jakie są faktyczne zasady dyplomowania?
4. jak działa i jakie przynosi skutki system oceniania nauczyciela?

Podajemy Państwu wszystkie pytania wyliczone przez prof. Konarzewskiego, gdyż w naszym pojęciu nie są one jedynie pytaniami ewaluatorów reformy oświaty. Można przypuszczać, że i te, i podobne będzie musiał w różnych fazach zaawansowania reformy odpowiedzieć dyrektor każdej szkoły, a na wiele z nich -- nawet każdy nauczyciel.

W następnym numerze napiszemy o wynikach badań dotyczących stosunku nauczycieli do reformy.

Na podstawie materiałów Monitorowanie reformy oświaty Instytut Spraw Publicznych, pod redakcją Elżbiety Putkiewicz i Marty Zahorskiej, opracowała Janina Zawadowska