Wyrównywanie szans w dostępie do edukacji

Ukazał się kolejny raport UNDP (United Nations Development Programme -- Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych) pt. "Wyrównywanie szans w dostępie do edukacji". Raporty UNDP o rozwoju społecznym opracowywane w skali globalnej publikowane są co roku od ośmiu lat. Następnie ukazują się jako raporty narodowe w 175 krajach świata. W każdym roku raport omawia wybrany, ważny temat społeczny. Ponieważ tegoroczny temat raportu, wyrównywanie szans w dostępie do edukacji, został zapisany jako jeden z trzech głównych celów reformy oświaty -- warto się zastanowić, co dotąd w tej dziedzinie zrobiono, a co należy jak najszybciej zrobić.

Raport "Polska 1998" jest czwartym z kolei wydaniem i przedstawia ocenę rozwoju społeczno-ekonomicznego naszego kraju wg metodologii UNDP opartej na czterech podstawowych miernikach: produktu krajowego brutto, przeciętnego okresu trwania życia kobiet i mężczyzn, wskaźnika alfabetyzacji (czytanie i pisanie ze zrozumieniem) oraz wskaźnika skolaryzacji brutto na wszystkich poziomach nauczania. Wskaźnik rozwoju HDI (Human Development Index) będący podstawą porównań międzynarodowych wyniósł w tym roku dla Polski 0,883, co stawia nas na 52 miejscu spośród 175 krajów. Od roku 1997 przesunęliśmy się o 6 pozycji do przodu! To dobry znak, ale ciągle wynik nie jest zbyt satysfakcjonujący: wiemy, że produkt krajowy brutto rośnie, zaczął też wzrastać przeciętny okres trwania życia ludności, ale wskaźnik alfabetyzacji jest nadal niski. Nadspodziewanie dobrze wypadamy natomiast pod względem stopnia skolaryzacji. W Polsce pełne szkoły średnie wszystkich typów kończy się w wieku 19 lat, a więc po 18 roku życia uczy się ponad 60% młodzieży!

W raporcie 1998 wyróżniono następujące tematy:

• możliwość dostępu do kształcenia w świetle praw człowieka,
• tendencje rozwoju społecznego jako funkcji wykształcenia,
• główne bariery w dostępie do edukacji,
• rola wykształcenia na rynku pracy,
• wpływ decentralizacji i prywatyzacji na sytuację szkolnictwa,
• partnerstwo na rzecz wyrównywania szans edukacyjnych w Polsce.

Omówiono też projekty działań na przyszłość, czyli wdrażania reformy oświaty, a także problemy związane z procesem integracji europejskiej. Raport został przygotowany w oparciu o materiały źródłowe przez specjalistów ze środowisk naukowych, rządowych i z organizacji pozarządowych. Był poddany społecznej ocenie na kilku spotkaniach z przedstawicielami sejmu, resortów rządowych i agencji systemu ONZ. Temat raportu jest ważny dla wszystkich interesujących się reformowaniem oświaty. Warto może przytoczyć z niego trochę danych. Zacznijmy od sytuacji zastanej w roku 1989.

Stan oświaty przed rokiem 1989

Mimo deklaracji dostępności oświaty i równych szans wszystkich grup społecznych w zdobywaniu wykształcenia, progi edukacyjne w PRL między szkołą podstawową i średnią oraz średnią i wyższą były niezwykle selekcyjne. Do liceów ogólnokształcących uczęszczało w różnych okresach od 15 do 20% (stan na rok 1989). Około połowy maturzystów z liceów (i nieliczni z techników) pokonywało kolejny próg -- egzamin wstępny na wyższą uczelnię. Skutkiem tej polityki stał się powszechnie znany fakt, że zaledwie 7% Polaków posiada wyższe wykształcenie, co lokuje nasz kraj na jednym z ostatnich miejsc w Europie. Ponad połowa absolwentów szkół podstawowych uczyła się w wąskoprofilowych szkołach zawodowych -- o przestarzałych, nie odpowiadających zmieniającemu się rynkowi pracy programach (p. tabela 1).

Było więc rzeczą oczywistą, że problem dostępności edukacji był wymieniany jako jeden z najważniejszych postulatów dotyczących funkcjonowania oświaty przez ekipy rządzące po roku 1989. Znalazło to odbicie w Ustawie o Systemie Oświaty z dnia 9 września 1991 roku. Postulaty dotyczące równości i powszechności dostępu do edukacji sformułowane zostały w artykule pierwszym ustawy.

Ustawa mówi także o możliwości pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi (art 1.5), o prawie do nauki dzieci z mniejszości narodowych. Kształcenie dzieci uchodźców reguluje pismo podsekretarza stanu MEN z dnia 21.08.1991, zgodnie z którym dzieci uchodźców objęte są powszechnym obowiązkiem szkolnym, a ich nauka finansowana jest z budżetu państwa.

Powszechność szkolnictwa

Dane statystyczne GUS wskazują na powszechność szkolnictwa podstawowego. Obowiązek szkolny spełnia 99,8 % dzieci w stosownym wieku. Pozostałe 0,2% (12 tys. uczniów) nie realizuje obowiązku szkolnego bądź z powodu odroczenia (7 tys.), bądź zwolnienia (3,1 tys.). Tylko 1,9 tys. (0,04%) dzieci nie uczęszcza do szkoły bez uzasadnionych przyczyn.

Znacznie mniejszy procent dzieci objętych jest wychowaniem przedszkolnym. W miastach do przedszkoli uczęszcza ponad 50% dzieci, na wsi ok. jednej trzeciej. Wbrew powszechnemu mniemaniu liczby te niewiele się zmieniają, mimo że po przejęciu przedszkoli przez gminy wiele z nich zamknięto. Było to związane przede wszystkim z niżem demograficznym. Niski procent dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym stanowi problem wymagający rozwiązania, gdyż z badań prowadzonych w wielu krajach wynika, że dzieci uczęszczające do przedszkola odnoszą większe sukcesy w szkole. Inaczej wygląda sytuacja w "zerówkach", do których uczęszcza około 97% sześciolatków. Jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, że sporo dzieci w wieku lat sześciu rozpoczyna naukę w pierwszej klasie szkoły podstawowej, procent dzieci objętych nauczaniem jest wysoki i planowane w przyszłości przez MEN obniżenie wieku obowiązku szkolnego nie będzie zabiegiem trudnym ani kosztownym.

Zwiększenie dostępności oświaty po roku 1989 w istotny sposób zmieniło proporcje młodzieży w różnych typach szkół ponadpodstawowych. Przemiany ustrojowe, przebudowa systemu społeczno-ekonomicznego spowodowały zapotrzebowanie na pracowników o nieznanych dotąd kwalifikacjach, łatwo przyswajających sobie nowe umiejętności. Wzrosły także aspiracje społeczeństwa dotyczące posiadania wykształcenia. Zmiany w proporcjach liczby absolwentów szkół ponadpodstawowych kontynuujących naukę w różnych typach szkół pokazuje poniższa tabela:

Procent absolwentów szkół podstawowych
kontynuujących naukę w różnych typach szkół

absolwenci szkół podstawowych	rok szkolny
	1985/86	1990/91	1994/95	1997/98
w liceach ogólnokształcących	20%	23%	30%	33%
w średnich szkołach zawodowych	23%	26%	29%	32%
w zasadniczych szkołach zawodowych	53%	46%	38%	32%

Mimo tych pozytywnych tendencji jakość kształcenia, a także jego dostępność, szczególnie dla młodzieży ze środowisk wiejskich i małomiasteczkowych, pozostawiała wiele do życzenia.

Raport OECD dotyczšcy polityki edukacyjnej Polski

Ten stan rzeczy znalazł swoje odbicie w raporcie ekspertów Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) z roku 1995 dotyczącym polityki edukacyjnej Polski (wcześniejszy niż raport dotyczący alfabetyzacji). Prace ekspertów rozpoczęły się w roku 1994, a ich prezentacja i przyjęcie raportu "Review of Education Policy in Poland" w czerwcu 1995. W kilkudziesięciostronicowym raporcie autorzy stwierdzają m.in., że przekształcenia w sektorze edukacji, kluczowe dla rozwoju zasobów ludzkich (human development resources) charakteryzujące się rosnącym odsetkiem młodzieży w liceach ogólnokształcących, a malejącym w szkołach zawodowych, muszą się łączyć z rozwijaniem różnych form dalszego kształcenia. Obok studiów akademickich należy stworzyć szerszą ofertę wyższych studiów zawodowych, a także różne formy krótkich kursów umożliwiających zdobycie kwalifikacji zawodowych absolwentom liceów ogólnokształcących.

Zalecenia ekspertów OECD dotyczyły także zmian programów w szkołach ogólnokształcących i zawodowych, opracowania nowych zasad oceniania, położenie większego nacisku na rozwój umiejętności i nabywanie określonych kompetencji przy jednoczesnym ograniczaniu wiedzy czysto encyklopedycznej, ściślejsze powiązanie treści kształcenia zawodowego z potrzebami rynku itp.

Dużo uwagi poświęcono w raporcie kształceniu nauczycieli. Musi ono uwzględniać praktyczne przygotowanie nauczyciela do pracy:

• z grupą klasową,
• do współpracy z innymi nauczycielami,
• do współtworzenia programu edukacyjno-wychowawczego szkoły uwzględniającego podstawy programowe,
• do rozwijania w uczniach umiejętności samodzielnego uczenia się poprzez stosowanie metod aktywizujących.

Zwrócono też uwagę, że mimo wymienionych powyżej niedostatków kształcenia nauczycieli jest ono niezwykle kosztowne, gdyż w ciągu pięciu lat studiów przygotowuje tylko do jednego przedmiotu. Dobrze wykształceni nauczyciele, zarówno w środowiskach miejskich, jak i wiejskich, dają lepsze szanse osiągnięcia wyższych etapów wykształcenia przez młodzież.

Raport OECD, a także opublikowanie wyników międzynarodowych badań nad alfabetyzmem funkcjonalnym dorosłych (International Survey on Functional Literacy of Adults) wywołał dyskusję na temat kondycji polskiej oświaty. Mimo licznych artykułów w prasie ("Gazeta Wyborcza", "Wprost") ich oddźwięk społeczny był znacznie mniejszy, niż należałoby oczekiwać.

Prace nad reformą

Pod koniec drugiej kadencji Sejmu RP wznowiono częściowo prace nad reformą oświaty, m.in. opracowano podstawy programowe (maj 1997) uwzględniające kompetencje kluczowe określone na konferencji Rady Europy w Bernie w marcu 1996. Rozwinięto prace nad opracowaniem założeń i testowaniem państwowej matury. Postulowano osiągnięcie w roku 2005 wartości współczynnika skolaryzacji w szkolnictwie wyższym, w grupie 19-latków, na poziomie 30%. Bez obniżania jakości kształcenia, aby zapewnić "stopień wykształcenia społeczeństwa, jako całości, umożliwiający pełną konkurencyjność gospodarki i nauki polskiej na rynkach europejskim i światowym". Kwestia dostępu i powszechności edukacji została więc ujęta w kontekście rozwoju gospodarczego i społecznego państwa.

Nowy etap działań na rzecz reformowania oświaty nastąpił po ostatnich wyborach do sejmu (wrzesień 1997). Od tego czasu śledzimy uważnie na łamach naszej gazety, co się w reformie dzieje. Od maja studiowaliśmy "pomarańczową książeczkę" zawierającą nie tylko nową wersję "Podstawy programowej", ale i projektów rozporządzeń wykonawczych do reformy. Po licznych konsultacjach przygotowano wersję z kolejnymi zmianami. Czekamy na zatwierdzenie ostatecznego dokumentu.

Wyrównywaniu szans edukacyjnych ma służyć między innymi:

• przedłużenie edukacji do lat 16,
• przebudowa szkolnictwa zawodowego,
• wprowadzenie dwuletniego liceum uzupełniającego dla absolwentów dwuletnich szkół zawodowych,
• wprowadzenie systemu sprawdzianów i egzaminów, co pozwoli na porównywalność świadectw i nadanie egzaminom funkcji diagnostycznej, a co za tym idzie -- na uzyskanie większej drożności ustroju szkolnego.

Dla dzieci i młodzieży szczególnie utalentowanej przewiduje się indywidualny tok nauki, a także utworzenie nowej formy kształcenia -- gimnazjum i liceum akademickiego. Dzieciom niepełnosprawnym zapewni się powszechność nauczania, usuwanie barier architektonicznych, możliwość przejścia na każdym etapie kształcenia pomiędzy poszczególnymi typami szkół, wczesną diagnozę, a także propozycje programów i metod dostosowanych do indywidualnych potrzeb dziecka, rozpowszechnianie idei klas integracyjnych.

Ważnym elementem działań na rzecz wyrównywania szans edukacyjych jest przebudowa systemu kształcenia zawodowego. Dwuletnie szkoły zawodowe mają kształcić robotników wykwalifikowanych, trzyletnie zaś licea profilowane oparte na założeniach programowych obecnego liceum technicznego zakończone maturą przygotują ucznia do dalszego kształcenia specjalistycznego, a co za tym idzie, do zdobycia zawodu. Przewiduje się powstanie różnych typów policealnych szkół zawodowych opartych na kształceniu modułowym.

Planowana reforma zakłada znaczący rozwój kształcenia ustawicznego, nie tylko jako placówek dla tych, którzy przerwali naukę w szkołach dla dzieci i młodzieży, ale i różnych form edukacji pozaszkolnej, pozwalającej na zdobycie nowych kwalifikacji. W zreformowanej szkole wychowanie i kształcenie stanowią integralną całość. Uczeń powinien mieć możliwość integralnego rozwoju wszystkich sfer swej osobowości: fizycznej, emocjonalnej i intelektualnej.

Obecna reforma wprowadza istotne zmiany w systemie oceniania. Ocenie podlega praca, postępy, umiejętności ucznia, nie zaś tylko stan jego wiedzy. Uczniowi pokazuje się, co zrobił dobrze, a nie wytyka -- czego nie wie. Bieżącej oceny uczniów dokonuje szkoła. Nauczyciele określają też szczegółowe wymagania edukacyjne wynikające z realizacji programu szkoły. Ocena zewnętrzna, którą będą przeprowadzać regionalne komisje egzaminacyjne, ma zapewnić lepszą jakość edukacji, ułatwić porównywalność świadectw szkolnych, a także pozwolić na zdiagnozowanie osiągnięć i braków uczniów, umożliwić ocenę oddziaływań dydaktycznych i wychowawczych nauczycieli. Taki system oceniania będzie stanowił istotny element równości szans: wyniki nauczania będą porównywalne.

Reforma zakłada duże zmiany w systemie kształcenia nauczycieli. Postuluje się zmiany w kształceniu polegające na rozwijaniu umiejętności praktycznych w nauczaniu. Planuje się przygotowanie przyszłych nauczycieli do nauczania dwóch przedmiotów. Prace nad poprawą jakości kształcenia nauczycieli wspierane są przez program PHARE-SMART -- komponent ARKA. Reforma przywiązuje ogromne znaczenie do doskonalenia nauczycieli. To na systemie doskonalenia spoczywa ciężar przygotowania wszystkich nauczycieli do wprowadzenia jej w życie szkoły i placówki oświatowej. (Program "Nowa Szkoła").

Wymienione powyżej projektowane zmiany w systemie edukacji stwarzają szanse realizacji postulowanemu pośród celów reformy wyrównywaniu szans edukacyjnych zarówno poprzez działania organizacyjne, jak i zmiany merytoryczne.

Raport UNDP został wydany w języku polskim i angielskim. Korzystać z niego powinny instytucje podejmujące decyzje dotyczące polityki oświatowej, samorządy, placówki naukowe i organizacje pozarządowe. Wersja angielska przeznaczona jest dla instytucji międzynarodowych, placówek dyplomatycznych, organizacji pomocowych. Raport można nabyć w Biurze UNDP, Warszawa, al. Niepodległości 186, tel.: 8259245, fax: 8254958.

Na podstawie materiałów Raportu UNDP opracowała J. Zawadowska